صریح‌الملک و انعکاس نامهایی جغرافیایی آذربایجان در آن :

صریح‌الملک و انعکاس نامهایی جغرافیایی آذربایجان در آن

 صریح‌الملک عنوان دو مجموعه از رونوشتهای اسناد، وقفنامه‌ها و طومارهای مربوط به داراییهای غیر منقول بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی هست که اولی توسط زین‌العابدین عبدی‌بیگ به دستور شاه تهماسب یکم و دومی به وسیله محمد طاهر اصفهانی در زمان شاه عباس یکم به صورت کتاب تدوین گردیده‌اند. این مجموعه ها به صورت نسخ خطی و در تعداد محدود در برخی از مراکز مانند کتابخانه ملی تهران، کتابخانه دانشگاه تهران و کتابخانه مجلس نگهداری می شوند. دو مجموعه صریح‌الملک ضمن معرفی املاک، داراییها و موقوفات بقعه، به اسامی بسیاری از شهرها، روستاها، رودها، کوهها و دیگر عوارض جغرافیایی اشاره دارد. این اسامی جغرافیایی از آنجا لازم به ذکر در این مجموعه ها بوده‌اند که یادآوری کنیم که نوشته های صریح‌الملک صرفا رونوشت اسناد مالکیت بقعه است و طبیعتا وی‍ژگی هر سند مالکیت ثبت موقعیت جغرافیایی ملک با رعایت اصل دقت در ثبت مشخصات و نشانی دقیق املاک می‌باشد. بنابراین در اغلب صفحات این کتاب با اسامی‌ای روبرو می‌شویم که هرچند در زمان خود محدوده املاک بقعه را نشان می‌داده‌اند، اما در حال حاضر نه ارزشی حقوقی بلکه کاربردی تاریخی پیدا کرده‌اند. در حقیقت اسامی جغرافیایی موجود در این منبع ارزشمند می‌تواند ما را در شناسایی جغرافیای تاریخی منطقه یاری نماید، بخصوص که بسیاری از این اسامی امروزه یا بکلی از بین رفته‌اند و یا تغییرات اساسی پیدا کرده‌اند.

عبدی بیگ بخاطر ماهیت کار و نیز با توجه به حساسیتی که برای تعیین حدود املاک بقعه داشته سعی دارد برای معرفی هر چه کامل محدوده املاک، به تغییراتی که نامهای جغرافیایی در طول زمان پیدا کرده اند نیز مستقیما اشاره داشته باشد وی همچنین در کنار اسامی اصلی به نامهایی که این مکانها در زمان وی بدان مشهور بوده‌اند نیز اشاره می کند به عنوان مثال اسامی مانند ججین که بنا به گفته عبدی بیگ در اسناد قدیمی بقعه «ژاژقین» بوده و در زمان صفویان به داش کسن معروف شده است (عبدی بیگ: ۱۰۶). روستای سپیده‌سر از توابع گرمرود نیز به «آقتوره» مشهور بود (عبدی بیگ: ۲۴۲). نمونه‌های گوناگون این اشارات در جدول شماره ۱ عنوان شده است.

جدول شماره ۱: اسامی که به صراحت در صریح‌الملک به تغییر نام آنها اشاره شده است:

 

 

نام روستا	موقعیت	صفحه
سلدوز که ارمن نام داشته و بعد به سلدوز مشهور شده	تومان مشکین(نواحی مشکین شهر کنونی)	۱۹۰
روستای اورناو مشهور به قشلاق روملو	چخور سعد(ایروان)	۲۰۲
روستای خوره شیران در قدیم چهار بود نام داشته	اطراف اردبیل	۱۱۸
روستای مندنشین مشهور به یوسف انواری	“	۱۵۳
روستای برور یا حسن بارو از خان اندارب که در قدیم پرور نام داشته	“	۱۱۱
اشکستان مشهور به قوش اغلی	گرمرود	۳۵۳
روستای مشهد مشهور به قیاق	“	۳۵۵
کلکلان مشهور به خضرلو و خضر بکاولو	تبریز	۱۷۷
روستای سپیده‌سر مشهور به آقتوره یا آختوره	گرمرود- هشترود	۲۴۲
رود بنه‌جوی در زمان مولف به قزل‌ارخ مشهور است	کلکلان، اطراف تبریز	۱۷۷
سردالو مشهور به بابا نظر	اردبیل	۹۴
ال معروف به اولجوقاز	“	۷۱
ججین مشهور به داش کسن به گفته مولف در اکثر قبالات قدیمی ژارقین و  ژژقین آمده	“	۱۰۶
سرکجان معروف به دیم	“	۹۱
آوژر مشهور به افجور	“	۱۶۳
جراباد مشهور به چلبی‌بیگ	“	۸۶

صریح الملک دوم (تألیف محمد طاهر اصفهانی)

جز تغییراتی که عبدی بیگ بدانها اشاره کرده، امروزه می‌توان به استناد نوشته‌های موجود در صریح‌الملک نوعی تغییر آوایی کلمات را شناسایی کرد که در آن واژه‌های کهن ایرانی به لغاتی ترکی بدل شده‌اند مانند روستای «خوره شیران» در اطراف اردبیل که امروزه عنوان «قره شیران» پیدا کرده است. نمونه ی دیگر تبدیل واژه «بزکش» به «بزقوش» است که کوه معروفی در جنوب آذربایجان در حوالی سراب می‌باشد.

عوارض جغرافیایی از نمونه‌های جالب در بررسی حاضر است در صریح‌الملک و نیز صفوه‌الصفا از رودهای اردبیل با این عناوین یاد شده است: راشه‌رود، سیاه‌رود، نیهر یا نیهرود، انگبین‌رود. همچنین برای سراب کرایه‌رود، ماهیه‌رود، هزارآب، شاه‌جوی، سراب‌رود ذکر شده است. جدول شماره ۲ شامل اسامی عوارض مختلف جغرافیایی مانند رودها، کوهها، مزارع معروف، دره‌ها و …. می‌باشد.

جدول شماره ۲: اسامی مختلف جغرافیایی از قبیل دره‌ها، اراضی، رودها و کوهها (۲)

نام	مکان	۱	۲	نام	مکان	۲
راشه‌رود	اردبیل		122	کرایه‌رود	سراب	۲۲۲،۲۲۶
سیاه‌رود	اردبیل- گیلان	۸۲۱،۱۰۱۵		ماهیه‌رود	“	۲۳۸
نیهر، نیهرود	اردبیل	۸۶۸		هزارآب	“، سنزق	۲۳۲
انگبین‌رود	“		141	شاه‌جوی علیا و شاه جوی سفلی	“	۲۳۱-۲۳۲
سرخه‌رود	گرمرود	۲۹۶		سراب‌رود	سراب	۲۱۴
شاهرود	“		353	بنه جوی مشهور به قزل ارخ	روستای کلکلان	۱۷۷
کرجی بند	“		354	مزرعه تلخاب	اردبیل	۳۲۲
دره به نام لنگه بز	بین شماخی و اران	۶۲۳		مزرعه بریس	“	۳۲۳
پرده لیز	گیلان- اردبیل	۸۲۱		مرزعه میان رودان	“	۳۲۳
دره چشمه سران	سراب، اطراف سنزق		232	موضع یا مزرعه هفت چشمه		347،۱۶۴
سیاه کمر	گرمرود	۲۴۶	زرین جان	۳۴۷
سیاه کمر	خلخال	۲۸۶	میان زریان- میان زرعان	اردبیل	۱۱۰،۱۵۷
دره خشکه درق	هشترود	۲۹۲	وادی مرده کش	“	۱۲۲
برزه ناو	خان شهراوری اردبیل	۳۴۷	دره گل بوته	“	۱۳۹
اراضی لالیان مشهور به گل تپه	تبریز- ارونق	۱۷۹	مزرعه باروندشت	“	۱۶۵
سنگ زرد پله	۱۹۱	مزرعه سراپل	“	۱۶۵
سنگ سیاه ارمود	۱۹۱	ناحیه کارز	اردبیل	۱۱۹
مزرعه سرخه زیر	سراب	۳۲۵	وادی تیز رود	“	۳۵۰
ناحیه سفید دشت علیا	مغان	۲۸۹	مزرعه باربکاب	“	۱۶۴
کوه بز کش	سراب	۳۵۴	۲۱۸	ماره کوه	حوالی سراب	۲۱۹
کوه تلخاب	اطراف سنزق	۲۳۳	بلیانکوه ، ولیان کوه	تبریز	۲۷۸
شار کوه	۳۱۵	مزرعه آسماندشت	خلخال

از اسامی جغرافیایی اسامی روستاهای فراوانی در منابع مذکور حفظ شده، که در دو جدول تحت عنوان اسامی روستاهای اردبیل و دیگر مناطق آذربایجان بیان گردیده است.

جدول شماره ۳: اسامی روستاهای اردبیل

جدول شماره ۴: برخی اسامی جغرافیایی در دیگر مناطق آذربایجان

در صریح‌الملک به برخی اسامی ترکی نیز اشاره شده که در مقایسه با اسامی غیر ترکی تعداد بسیار محدودتری را شامل می‌شود. برخی از این اسامی هم نام با طوایف قزلباش مانند پرسخلو هست که در زمان صفویان وارد آذربایجان شده‌اند، تغییر نام برخی دیگر نیز مورد اشاره صریح‌الملک بوده مانند «سلدوز» که بنا به گفته عبدی‌بیگ در ابتدا «ارمن» نام داشته است (عبدی بیگ:۱۹۰).

جدول شماره ۵: اسامی ترکی موجود در صریح‌الملک

در یک مقایسه ساده میان اسامی آبادیهایی که به ترکی آورده شده‌اند با اسامی غیر ترکی به راحتی می توان مشاهده نمود که هنوز هم حداقل از نظر جای‌نامها چهره فرهنگی و زبانی منطقه غیر ترکی بوده است،‌ امری که در دوره‌های بعد و با استقرار روزافزون ترکان که قدرت سیاسی، اجتماعی و اقتصادی منطقه را در دست گرفته بودند، دگرگون شد. 
لازم به ذکر است که این اسامی از روی پسوندها و یا معانی کلمات مورد شناسایی قرار گرفته‌اند و فرایند مطالعه زبان‌شناختی و ترمینولوژیک بر روی آنها انجام نشده است. بی شک مطالعات زبان‌شناختی بر روی اسامی بخصوص برخی از آنها مانند دزلق، دریق، خبزق و … برای روشن شدن حقیقت لازم است.

نتیجه گیری

اسامی موجود در متون بررسی شده نشان‌دهنده آن است که این نامها از نظر مفهوم و ساختار عمدتاً عناصری غیر ترکی هستند، این روند هم در مورد اسامی آبادیها و هم در مورد عوارض طبیعی مانند رودخانه‌ها، کوهها و … صدق می کند. نامهای غیر ترکی که از نظر شمار بسیار بیشتر از نامهای ترکی (جدول شماره ۵) در مقطع زمانی مورد نظر هست، بیانگر این واقعیت می‌باشد که باید زبانی متفاوت از زبان ترکی در این منطقه رایج بوده باشد، تا نمود آن را در اسامی جغرافیایی منطقه مشاهده نماییم. در حقیقت به دور از منطق علمی است که تصور کنیم در گذشته اسامی به کاررفته برای شناسایی عناصر جغرافیایی به زبانی متفاوت از زبان و فرهنگ رایج منطقه بوده است، به طوری که در این پژوهش به راحتی می‌توان ارتباط میان زبان رایج در نواحی جغرافیایی و اسامی جغرافیایی آن را در روند تغییر نامهای اولیه این منطقه به ترکی (جدول شماره ۱) مشاهده کرد. به عبارت دیگر در پی تحولات اجتماعی و سیاسی عصر صفوی و با روند فزاینده مهاجرت طوایف ترک به منطقه آذربایجان و در نتیجه غلبه زبان ترکی بر زبان بومی منطقه آذربایجان، تغییراتی در برخی اسامی جغرافیایی صورت گرفته و به نامهایی ترکی تبدیل گردیده‌اند.

با در نظر گرفتن این اصل که نامهای جغرافیایی هر منطقه جغرافیایی با زبان و فرهنگ گروههای انسانی ساکن در آن ارتباطی تنگاتنگ دارند و با توجه به غیر ترکی بودن بسیاری از نامهای جغرافیایی منطقه آذربایجان در مقطع تاریخی مورد نظر فرضیه این پژوهش یعنی – وجود اسامی جغرافیایی غیر ترکی قبل از مهاجرت ترکان به منطقه آذربایجان بیانگر وجود زبانی به جز زبان ترکی در منطقه آذربایجان می‌باشد- به اثبات می‌رسد. در حقیقت نامهای کهن منطقه آذربایجان منشأ گرفته از زبانی غیر از زبان رایج کنونی در منطقه بوده است که تحت تأثیر مسائل جغرافیایی، اجتماعی و سیاسی در سده‌های گذشته به مرور در این منطقه رایج شده و زبان بومی آن را حذف کرده است. با اینکه امروزه به جز چند جزیره زبانی پراکنده، اندک اشاراتی در منابع کهن و برخی واژگان راه یافته به زبان ترکی، چیزی از زبان کهن آذربایجان باقی نمانده اما بدون شک شناسایی جای‌نامهای گوناگون منطقه با بهره‌گیری از منابع دست اول تاریخی مانند صریح‌الملک، یکی از راههایی بازسازی چشم اندازهای فرهنگی منطقه آذربایجان می‌باشد.

منابع

– ابن بزاز، درویش توکل بن اسماعیل، صفوه الصفا، تصحیح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران، انتشارات تابش،۱۳۷۳.
– اصفهانی، محمد طاهر، صریح الملک، نسخه خطی دانشگاه تهران، میکروفیلم شماره ۱۶۵۵. 
– اصطخری، ابواسحاق ابراهیم، مسالک ممالک،به اهتمام ایرج افشار، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران،۱۳۶۸ 
– تری ج. جردن/ لستر راونتزی, مقدمه ای بر جغرافیای فرهنگی, مترجمان: سیمین تولایی/ محمد سلیمانی, انتشارات پژوهشگاه فرهنگ, هنر و ارتباطات, ۱۳۸۰.
– ریاحی خویی؛ محمد امین؛ ملاحظاتی درباره زبان کهن آذربایجان؛ برگرفته از مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی؛ سال هفدهم؛ شماره اول و دوم،۱۳۸۱.
– رضا؛ عنایت الله؛اران از دوران باستان تا آغاز عهد مغولف تهران؛مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی،۱۳۸۰.
– زاهدی، شیخ حسین پسر شیخ ابدال پیر زاد؛ سلسله النسب صفویه؛ برلین چاپخانه ایرانشهر۱۳۴۳
– عبدی بیگ، زین العابدین، صریح الملک، نسخه خطی، کتابخانه ملی تهران، شماره ۲۷۳۴/ف.
– علی اف، تاریخ آتورپاتکان، ترجمه دکترشادمان یوسف، تهران، نشر بلخ(وابسته به بنیاد نیشابور)، ۱۳۷۸
– فریدون بیگ، منشات السلاطین، ترکیه، دار الطباعه عامر، ۱۹۱۸م.
– مستوفی، حمدالله، نزهه القلوب، تصحیح گای لسترنج، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۶۲.
– مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، برقیا التراث، بیروت،۱۹۸۷.
– منصوری، فیروز، مطالعاتی در باره تاریخ، زبان و فرهنگ آذربایجان، تهران، نشر هزار، ۱۳۸۷.
– یعقوبی، ابن واضح(۱۳۴۳)؛ البلدان؛ ابراهیم آیتی ؛ بنگاه ترجمه و نشر کتاب؛ تهران

پی‌نوشتها

۱- در جداول مربوط به یافته ها سه منبع اصلی ذکر شده ذیل شماره‌های ۱، ۲ و۳ آمده ، یعنی شماره‌های ۱ بیانگر کتاب صفوه الصفا، ۲ صریح‌الملک تألیف عبدی‌بیگ و ۳ صریح‌الملک تألیف محمد طاهر اصفهانی است، شماره‌های ذکر شده در مقابل اسامی نیز شماره صفحه مربوطه می‌باشد. در ضمن شماره صفحات ذکر شده، همان شماره‌هایی هست که بعدها توسط استفاده‌کنندگان بر کناره اوراق کتاب نقش بسته است، در صریح‌الملک دوم چون شماره‌گذاریهای دستی بسیار مغشوش بود به شماره ورق ارجاع داده شده است.

برگرفته از: ایران‌بوم